Your conscious mind is very intelligent, your unconscious is a lot smarter. Milton H. Erickson (1901-1980)
Een jonge secretaresse met een spleetje tussen haar tanden dacht ze zo lelijk was dat geen man ooit wat met haar zou willen beginnen. Ze overwoog zelfs zelfmoord. Zo kwam ze terecht bij Milton Erickson, de legendarische psychiater en grondlegger van de moderne hypnotherapie. Erickson liet haar beloven in ieder geval te wachten met haar zelfmoordplan tot ze een paar dingen voor hem had gedaan. Hij vroeg haar iedere avond te oefenen met het spuiten van water door het spleetje in haar tanden, net zolang tot ze een doel van een flinke afstand kon raken. Ze vond dit een onzinnig verzoek, maar ging oefenen. Nu had Erickson via-via vernomen dat ze zich aangetrokken voelde tot een vrijgezel op haar kantoor. En aangezien deze jongeman haar iedere dag stond op te wachten bij de waterkoeler, had hij vermoedelijk ook belangstelling voor haar – wat zij zich natuurlijk onmogelijk kon voorstellen. Tot haar afgrijzen instrueerde Erickson haar de volgende keer hem op te wachten bij de waterkoeler. Zodra hij eraan kwam moest ze snel haar mond vullen met water, en hem in zijn gezicht sproeien – en dan ‘run like hell’… De secretaresse met het spleetje tussen haar tanden volgde de instructies van Erickson op: ze sproeide de jongeman in zijn gezicht en zette het op een rennen. Haar geheime aanbidder achter haar aan! Uiteindelijk trouwden ze en kregen ze samen kinderen.
Milton Erickson wekte bewondering en verwondering door de vaak merkwaardige manier waarop hij mensen tot verandering en groei wist te bewegen. Met raadselachtige, maar fascinerende verhalen, doortrapte woordspelingen, verwarrende handelingen en bizarre opdrachten bracht Erickson mensen (al dan niet expliciet) in trance en leidde hen naar bevrijdende inzichten. Niet alleen verloste zijn benadering mensen van kwellende problemen, het stelde hen bovendien in staat ver boven hun oude zelf uit te stijgen. Wat is het geheim van zijn aanpak? Het geval van de secretaresse kan verder verduidelijken waarin Erickson’s benadering verschilt van de klassieke en de ‘geheime’, achterliggende principes aan het licht brengen. Hoe zou een klassieke hypnotherapeut het hebben aangepakt? Na een conventionele trance-inductie zou die bijvoorbeeld haar rechtstreeks hebben kunnen opdragen voortaan te hallucineren dat het spleetje weg is. Laten we aannemen dat de inductie en de instructie werken (en waarom niet: een aardig percentage mensen reageert daadwerkelijk op dergelijke rechtstreekse, autoritaire hypnotische suggesties volgens gangbare onderzoekingen). Een kleine hypnotische hallucinatie corrigeert dan het schoonheidsfoutje. Het draait nu om de vooronderstelling achter de correctie van het schoonheidsfoutje. Een schoonheidsfoutje vooronderstelt een schoonheidsnorm. De secretaresse definieert haar identiteit als vrouw op basis van die schoonheidsnorm. Omdat ze daaraan niet voldoet, denkt ze dat liefde en geluk voor haar niet zijn weggelegd. De simpele suggestie dat het spleetje weg is, kan haar inderdaad laten denken dat ze nu wel aan het conventionele schoonheidsideaal voldoet. Maar de jonge vrouw gaat op basis van deze suggestie niet op een fundamenteel nieuwe, emotioneel meer intelligente manier over zichzelf denken en voelen. De klassieke oplossing neemt de gegeven probleemdefinitie over en blijft zodoende de vooronderstelde schoonheidsnorm onderschrijven. Het is een oplossing, maar wel een beperkte en zwakke oplossing. Zou ze ‘zonder spleetje tussen haar tanden’ ook zelf op de jongen zijn afgestapt? Hoe snel zou ze een ander foutje bij zichzelf hebben ontdekt? Erickson’s aanpak daarentegen voert naar een hogere, slimmere oplossing die zich niet ‘op het zelfde niveau als het probleem’ bevindt. Hij laat haar het probleem ervaren buiten de oorspronkelijke contekst, waardoor positieve emotionele betekenissen en nieuwe gedragsmogelijkheden zichtbaar worden. Erickson laat de vrouw ervaren dat een spleetje tussen haar tanden veel meer kan betekenen dan een schoonheidsfoutje: het kan grappig zijn, of ondeugend, onconventioneel, uitdagend, vrouwelijk, handig, slim, enz.. En dat inzicht bevrijdt haar van een beperkende en deprimerende zelfopvatting gebaseerd op de schoonheidsnorm. Ze kan haar identiteit verruimen en dingen doen die ze zich eerst niet kon voorstellen. De oplossing transformeert haar hele levensinstelling en genereert allerlei nieuwe mogelijkheden. De aanpak van Erickson wordt dan ook vaak generatief of transformatief genoemd. De klassieke benadering is correctief, omdat die alleen de foutjes herstelt en verder alles bij het oude laat. De correctieve benadering blijft steken in pijnstilling en symptoombestrijding. De generatieve aanpak van Erickson werkt echter als een geestverruimend middel: het onbewuste gaat aan het werk om een hogere persoonlijke ontwikkeling te realiseren.
De generatieve en de correctieve benaderingen leveren de mensen voor wie de oplossingen zijn niet alleen verschillende dingen op, maar vragen ook een andere inbreng van hen. De correctieve oplossing vraagt van hen vooral een passief volgzaam onbewuste (dat het rationele bewustzijn van de therapeut gehoorzaamt). De onbewuste ontvanger van de correctieve therapie voegt zich naar wat wordt opgedragen, hoeft niet na te denken en kan makkelijk worden misleid. Het klassieke onbewuste is kortom ’een beetje’ dom. De generatieve oplossing vraagt juist een actieve en inventieve inbreng van de ontvanger van de therapie en diens onbewuste. Het onbewuste wordt door de therapeut geprikkeld en uitgedaagd om na te denken en tot hogere inzichten te komen. De Ericksoniaanse benadering begeleidt weliswaar het vinden van een oplossing, maar het succes hangt uiteindelijk af van de zelfstandige stap naar een nieuw, intelligenter perspectief. Het vereist een onbewuste dat intelligent is. Of liever, zoals Erickson benadrukte: een super-intelligent onbewuste, slimmer dan het gewone bewustzijn.
Ieder mens beschikt volgens Erickson over een buitengewoon intelligent en creatief onbewuste, al moet de innerlijke weg daarheen soms worden gewezen door de helpende hand van de therapeut (en diens slimme onbewuste!). Dit idee van een super-slim onbewuste is het diepere principe achter Erickson’s generatieve hypnotherapie. Het geheim van Milton Erickson is dit zogenaamde _bovenbewustzijn_. Deze een beetje Bommel-achtige benaming heb ik bedacht om de intelligente kant van het onbewuste benadrukken. Bovenbewustzijn staat hier tegenover _onderbewustzijn_ in een specifieke betekenis. Hoewel er veel over te doen is, heeft deze laatste term gewoonlijk ongeveer dezelfde algemene betekenis als ‘het onbewuste’. Maar for the sake of argument gebruik ik onderbewustzijn hier in het bijzonder als tegenhanger van het bovenbewustzijn: voor het klassieke idee van een dom onbewuste, minder intelligent dus dan het gewone bewustzijn en veel minder slim dan het bovenbewustzijn.
Erickson’s idee van generatieve therapie is door de moderne hypnotherapie omarmd (althans in theorie) en daarmee ook het bovenbewustzijn. Ook in NLP ligt de notie van een super-intelligent onbewuste achter het uitgangspunt dat iedereen alle benodigde hulpbronnen in zich draagt. In de praktijk komt het dikwijls niet tot echt generatieve oplossingen. Wellicht omdat men zich onvoldoende realiseert dat het onbewuste (ook) een slim bovenbewustzijn kan zijn. De hypnotische standaardbeschrijvingen van het onbewuste benadrukken maar al te vaak juist minder intelligente (maar overigens wel zeer nuttige) aspecten die eerder in het domein vallen van het onderbewustzijn, zoals snelle automatismen en gewoonten.
In volgende afleveringen plaats ik het ’slimme’ bovenbewustzijn en ‘domme’ onderbewustzijn zoals dat door mij hier is omschreven tegen de achtergrond van ontwikkelingen in de hersenwetenschap. Met name onderzoek ik hoe de notie van het bovenbewustzijn aansluit bij recente neurologische modellen en welke interessante praktische toepassingen die hebben in breinstuurkunst.
Wanneer je nieuwsgierig bent geworden naar het bovenbewustzijn en de basistechnieken van Milton Erickson, dan is mijn komende NLP-training de beste manier om daarover meer te leren…
